ĀDARŚA JÑĀNA

Một lượng lớn các bản kinh như Kinh Lăng Già Tâm Ấn (Mahāyāna sūlaṇkāratrā) (Taishō, 1594;  cp. Nanjio, 1247), Thành Duy Thức Luận (Vijñāptimātratā-siddhi) (Taishō, 1585;  cp. Nanjio, 1197) và Luận Phật Địa (buddhabhūmi-upadeśa) (ibid. 1195) của Duy Thức Tông đều nói đến bốn loại trí tuệ này. Trong đó Đại viên cảnh trí (ādarśa-jñāna) được xếp đầu tiên và được giải thích như là một loại trí tuệ thanh tịnh đạt được sau khi thức thứ tám (ālaya-jñāna) chuyển thành trí. Khi đạt được trí tuệ này mọi hiện hữu từ quá khứ, hiện tại, vị lai đều xuất hiện như ảnh hiện trên gương. Vì vậy mới có tên ‘đại viên cảnh trí’. Theo duy thức tông trí tuệ này chỉ xuất hiện khi chứng được Phật quả, và ba loại trí tuệ còn lại được phân loại theo thứ tự là thức thứ 7 sẽ chuyển thành Bình đẳng tánh trí, thức thứ 6 thành Diệu quan sát trí, và 5 thức thuộc thân sẽ  chuyển thành Thành sở tác trí.

Tuy nhiên trong mật tông, đại viên cảnh trí bị rơi vào vị trí thứ 2 và trí tuệ cao nhất được gọi là Như Lai Tạng Hay Pháp Giới Thể Tánh Trí (Dharma-dhātu-svabhāva–jñāna) và được xem là trí tuệ do thức thứ 9 chuyển thành, tức Vô Cấu Thức (amala vijñāna) (q.v.) trong hệ thống mật tông.

Trong Bồ Đề Tâm Luận (Bodhicitta-śāstra) do ngài Long Thọ trước tác (Taishō, 1665;  Nanjio, 1319), năm loại trí tuệ  (pañ-jñāna) của trường phái này được giải thích như sau: trong số 37 vị Phật và bồ tát trong Kim cương giới mandala (Vajra-dhātu-maṇḍala), năm vị Phật vĩ đại nhất đại diện cho năm loại trí tuệ theo thứ tự là: Phật A Súc Bệ (Akṣobhya) ở phương đông, Ngài được gọi là vị phật của Trí Kim Cương (vajra–jñāna) từ khi chứng được Đại Viên Cảnh Trí (ādarśa-jñāna). Đức Phật Bảo Sanh (Ratnasambhava) ở hướng nam, Ngài được gọi là vị Phật của Trí Quán Đỉnh (abhiṣeka-jñāna) từ khi chứng được Bình Đẳng Tính Trí (samatā-Jñāna). Đức Phật A Di Đà (Amitābha) ở hướng tây, Ngài được gọi là vị Phật của Trí Liên (padma-jñāna) hay Dharma-carkra-pravartana từ khi chứng được Diệu Quan Sát Trí (pratyavekṣaṇa-jñāna). Đức Phật Bất Không Thành Tựu (Amoghasiddhi) ở hướng Bắc, Ngài được gọi là vị Phật của Trí Nghiệp (karma-Jñāna) từ khi chứng được thành sở tác trí (kṛty-anuṣṭhāna-jñāna). Đức Tỳ Lô Giá Na Phật (Vairocana) ở vị trí trung tâm, Ngài là bậc tôn chủ trong ngũ phương Như Lai từ khi chứng được Như Lai Tạng Hay Pháp Giới Thể Tánh Trí (Dharma-dhātu-svabhāva–jñāna).

Thiền sư Không Hải (Kūkai) trong tác phẩm Hizōki (Cốt Tủy Mật Thừa – ND) của mình đã có một minh họa thú vị về các loại trí tuệ này bằng việc dùng nước làm hình ảnh ẩn dụ: Mặt nước trong vắt có thể hiển lộ mọi thứ dụ cho sự phản chiếu của gương trong Đại viên cảnh trí (ādarśa-jñāna). Mọi thứ được phản chiếu trên bề mặt đều tương đồng, không cao không thấp, dụ cho sự bình đẳng trong Bình đẳng tánh trí (samatā-Jñāna).

Theo như ví dụ ở trên năm loại trí tuệ sẽ tương ứng với năm vị Phật. Sau này, trong lễ cúng Mông sơn thí thực, năm vị Phật này (hoặc năm trí tuệ) được đổi thành những cái tên khác và được thờ phụng như năm vị Phật chính của nghi thức này. Biểu đồ bên dưới trình bày sự tương quan giữa Ngũ Trí, Ngũ Phật và ngũ Thiên trong Mông sơn thí thực:

Như ai cũng biết, lễ Mông Sơn Thí Thực đã trở  nên phổ biến ở Trung Quốc và Nhật Bản. Tuy nhiên nguồn gốc của  nghi thức này không hề tìm thấy ở Ấn Độ, dù một đoạn trong Kinh Vu Lan Bồn (Ullambana-sūtra) (Taishō, 685; Nanjio, 303) được phát hiện ở Trung Á. Tuy nhiên trong nhiều bản kinh Mật tông Ấn Độ (ví dụ Kinh Thành Tựu Pháp Man – Sādhanamālā), chúng tôi tìm thấy một bảng phân loại khá tương đồng:

S. KANAOKA.